Iedereen terug naar school: Effectief rekenonderwijs in beperkte lestijd

Vanaf 8 juni kunnen alle leerlingen uit het lager onderwijs terug naar school. Hierover vond minister Ben Weyts een akkoord met de onderwijskoepels en de vakbonden. Goed nieuws voor kinderen die staan te popelen om opnieuw naar de klas te gaan, maar extra kopzorgen voor leerkrachten van 3e, 4e en 5eleerjaar.  Wat hebben ze geleerd? Wat ga ik hen nog leren? Hoe gebruik ik mijn lestijd zo efficiënt mogelijk? In deze blog bespreek ik een aantal tips voor effectief rekenonderwijs in beperkte lestijd.

Wat en hoe is er geleerd: drie groepen leerlingen?

Over sommige leerlingen moeten we ons weinig zorgen maken. Laptops, ondersteuning van ouders, boeken, … alles is aanwezig om opdat leren plaatsvindt. De leerkracht weet van deze groep OF er geleerd is, WAT er geleerd is en HOE er geleerd is. Deze leerlingen starten op 8 juni alsof er nooit een coronacrisis was. Toch is het bij deze groep leerlingen uitkijken of ze de leerstof juist hebben aangeleerd (‘ik heb mijn eigen manier gevonden om …’). Daarnaast zijn er de leerlingen bij wie het allemaal wat minder vlot ging. Toegang tot onderwijs op afstand vormde geen probleem, maar daar bleef het bij. De leerlingen maakten hun werk maar kregen niet altijd extra uitleg of stimulans om tot dieper leren te komen. Gelukkig kon de leerkracht hun evolutie volgen waardoor deze hier – eens terug in de klas – snel op kan inspelen. De derde groep bestaat uit de kinderen waarvan we amper iets weten. Diegene die niet aanwezig zijn tijdens onlinelessen, die geen vragen stellen aan de leerkracht en waarvan er geen enkele taak terugkomt. Met andere woorden: de leerlingen waar leerkrachten zich zorgen over maken.

Tips voor effectief rekenonderwijs in beperkte lestijd

Nu komen deze drie groepen terug samen en is het de bedoeling dat ze nog een kleine maand les krijgen om dan naar het volgende schooljaar te gaan. Een maand waarin toegewijde leerkrachten zoveel mogelijk hiaten in het leren van elke groep leerlingen willen opvullen.

Ik som een aantal tips op specifiek voor effectief rekenonderwijs in beperkte lestijd:

1. Wees realistisch

Begin niet met dit schooljaar te vergelijken met een normaal schooljaar, het werkt enkel frustraties op.  Je gaat nooit hetzelfde bereiken met de hele klasgroep, alvast niet met de leerlingen van die derde groep. Toch blijft het belangrijk om voor de hele klasgroep nog ambitieus te zijn en in te zetten op de andere tips.

2. Meet wat ze weten

Nu de leerlingen opnieuw naar de klas komen, kan je bepalen hoeveel van de leerstof die je voor én tijdens de lockdown gaf daadwerkelijk gekend is. Weten de leerlingen nog wat ze een maand geleden oefenden? En drie maand geleden? Toetsen gebruik je dus in eerste instantie niet om leerlingen een eindbeoordeling te geven, het geeft je ook een beeld van waar de leerlingen zich in het leerproces bevinden. Door te toetsen breng je de mate waarin leerstof wordt beheerst in kaart en het geeft je de kans om op te sporen welke leerling extra ondersteuning nodig heeft. Daarnaast mogen we niet vergeten dat het toetsen an sich een leerkans is: door leerlingen de kans te geven zich iets te moeten herinneren van het gegeven onderwijs, vergroot je hun capaciteit om leerstof op lange termijn te onthouden en toe te kunnen passen.

3. Bepaal de cruciale leerstof en plan de instructie realistisch

De meeste leerkrachten deden dit al in samenspraak met collega’s om de inhoud van de lessen op afstand te bepalen. De doelen waar leerlingen nog extra aan moeten werken zijn degene die voorbereidend en noodzakelijk zijn om het volgend schooljaar aan te vatten. De mogelijkheid bestaat om in het lager onderwijs doelen tussen leerjaren te verschuiven, maar streef ernaar om dit eerder als uitzondering te doen.

Hou bij het ontwerpen van de rekenles rekening met volgende aandachtspunten (Schmeier, 2017):

• Instructie als start

Meer nog, instructie is het begin voor elke leerling in de klas, hoe sterk die ook is.  Op deze manier ben je zeker dat iedereen mee is met de oplossingswijze die de leerkracht bepaalde. Bovendien werk je mogelijke misconcepties weg die ontstonden door de manier waarop ouders thuis de leerstof aanbrachten of doordat leerlingen zelf oplossingsstrategieën construeerden. Een veelvoorkomend voorbeeld is waarbij hoofdrekenen wordt vervangen door cijferen uit het hoofd. Voor een aantal leerlingen zijn dit mogelijks de enige 5 minuten dat ze niet zelfstandig aan de slag zijn. Als een sterkere leerling toch een vraag heeft, verwijst de leerkracht terug naar de instructiefase.

• Eén nieuw onderwerp per les

Vaak mondt een les rond het herleiden van lengtematen uit in een les hoofdrekenen. Leerlingen die begrijpen hoe ze maateenheden moeten omzetten met behulp van een tabel, haken af omdat ze niet goed kunnen hoofdrekenen met kommagetallen. Vermijd daarom het verstrengelen van leerlijnen. Zorg er ook voor dat van elk type oefeningen die leerlingen zelfstandig moeten maken er een voorbeeld klassikaal aan bod kwam. Dit is een vorm van structuur brengen, die het meest voordelig is voor zwakkere leerlingen.

• Blijvende aandacht voor automatiseren

Eens de leerling de nieuwe leerstof begrijpt is het oefenen, oefenen, oefenen. Tijdens de zelfstandige verwerking oefenen leerlingen de eerder aangeboden leerstof zodoende dat deze wordt vastgezet in het langetermijngeheugen. Aandacht besteden aan automatiseren is geen verloren tijd nu en gaat niet ten koste van het begrip. Begrip en oefening staan immers niet tegenover elkaar. Het is door tijd te besteden aan bijvoorbeeld maaltafels dat je het conceptuele getalbegrip mee ontwikkelt. De tijdswinst die je ermee boekt, volgt later wel.

4. Geef les op een effectieve manier

Om de beperkte tijd zo effectief mogelijk gebruiken raad ik aan om de leerkracht gestuurd te werken.  Het is de leerkracht die het doel vastlegt, de oplossingswijze bepaalt en die beslist wanneer leerlingen alleen kunnen werken of net extra instructie kunnen gebruiken. Dit wil niet zeggen dat de leerlingen enkel mogen zwijgen en luisteren, integendeel. Effectieve leerkrachten zorgen net voor veel interactie in de les. Het is door veel vragen te stellen en iedereen aan het woord te laten dat de leerkracht weet wie wel en wie nog niet mee is. Door gebruik te maken van het Gradual Release of Responsibility Instruction Model (Fisher & Frey, 2008) krijgt de leerlingen geleidelijk aan meer verantwoordelijkheid over het leren.

5. Durf met je school al te denken aan volgend schooljaar

De schade die deze pandemie op onderwijsvlak aanricht zal niet hersteld zijn in september, ondanks de noeste inspanningen van de leerkrachten. Nuttige aangereikte tools als zomerscholen kunnen bepaalde leerlingen extra ondersteunen, maar ook volgend schooljaar moeten we investeren om alle leerlingen aan boord te houden. Uit talrijk onderzoek blijkt dat één-op-één bijlesmomenten of instructie in kleine groepen door klasassistenten of tutors (meestal mensen met een hoger diploma, maar niet altijd een onderwijsdiploma’s) ongeveer gelijk staat aan vijf extra maanden leren gedurende een volledig schooljaar (zie o.a. Pellegrini et al, 2020). Zie het als een stuk privé-bijles tijdens de lesuren. Professor Robert Slavin stelde dat geen enkel ander type ondersteuning zo een groot effect heeft. Misschien kunnen lagere scholen in deze periode nog externe hulp krijgen van bijvoorbeeld ouders, gepensioneerde leraren en pas afgestudeerden om deze externe rol waar te maken? Dit alles vanzelfsprekend binnen de marges die die veiligheidsvoorschriften volgend schooljaar voordragen, maar privé-bijles kan ook op afstand georganiseerd worden zoals deze projecten in Canada of de VS ons leerden.  Het lijkt mij alleszins een piste om ten minste volgend schooljaar op in te zetten, ook op hoger gecoördineerd niveau.