Formatief evalueren: wat, wanneer en hoe?

Het Nederlandse NRO (Nationaal Regie-orgaan Onderwijsonderzoek) publiceerde een dossier over formatief evalueren, naar aanleiding van de recente publicatie van ‘Toetsing als kans voor leren – Een thematisch overzicht naar het waarom, wat, wanneer en hoe van formatief evalueren’ door Dominique Sluijsmans (auteur van Wijze Lessen).

Formatief evalueren staat volop in de belangstelling. Er zijn dan ook al veel wetenschappelijke en praktijkgerichte publicaties over formatief evalueren verschenen. Eén ding komt in al deze vakliteratuur helder naar voren: formatief evalueren vraagt om een actieve inzet van zowel leraar als leerling. In het thematisch overzicht richten ze zich vooral op de rol van de leraar. Wat moeten leraren weten over formatief evalueren om het effectief in praktijk te kunnen brengen?

Hieronder publiceren we uit de samenvatting van het dossier eerst de drie kernvragen rond formatief evalueren, en lichten daarna vijf strategieën toe om de nodige informatie te verzamelen. We raden elke lezer aan om in de originele, uitgebreide publicatie van Dominique te duiken, die veel nuance brengt in het verhaal rond formatief evalueren.

Drie kernvragen centraal

In het proces van formatief evalueren staan drie kernvragen centraal: waar werkt de leerling naar toe? Waar staat de leerling nu ten opzichte van de beoogde doelen? En welke actie is nodig om de leerling verderte helpen? Deze vragen helpen de leraar en de leerling om de benodigde informatie over het leerproces van de leerlingen te verzamelen. Op basis van deze informatie kunnen leraar en leerling hun strategie veranderen en aanpassen.

Formatieve evaluatie draait om het verzamelen van informatie over het leerproces van de leerlingen. Leraren hebben deze informatie nodig voor het bepalen of aanpassen van hun instructiestrategie; leerlingen hebben deze informatie nodig voor het bepalen of aanpassen van hun leerstrategie. De beslissingen die leraren of leerlingen nemen over hun instructie- of leerstrategie, worden formatieve beslissingen genoemd. Leraren hebben een cruciale rol bij het nemen van formatieve beslissingen. Zij moeten de benodigde informatie op de juiste manier, op het juiste moment en met het juiste doel verzamelen. Drie kernvragen kunnen hen helpen bij het verzamelen van deze informatie: Waar werkt de leerling naar toe? Waar staat de leerling nu ten opzichte van de beoogde doelen? Welke actie is nodig om de leerlingen verder te helpen? (zie figuur 1). Zoals de figuur laat zien, kunnen leraren deze vragen steeds weer opnieuw stellen en heeft formatieve evaluatie dus een cyclisch karakter.

Vijf strategieën om informatie te verzamelen

Er zijn vijf strategieën die leraren kunnen inzetten om de informatie te verzamelen die nodig is om de drie genoemde kernvragen te beantwoorden.

1. Het verhelderen van leerdoelen en succescriteria

De eerste strategie is bedoeld om de leerlingen bij aanvang van het leerproces goed duidelijk te maken wat er van hen wordt verwacht. Wat betekent bijvoorbeeld een goed betoog schrijven? En waaraan kun je zien of een betoog wel of niet goed is? Gebrek aan helderheid over leerdoelen en succescriteria is vaak de reden dat leerlingen niet goed presteren op een summatieve toets.

2. Het voeren van effectieve discussies met leerlingen en het organiseren van activiteiten die informatie over het leerproces geven

De kern van deze strategie is het helder krijgen van hoe leerlingen denken. Wat zijn de redenen dat zijbepaalde stappen nemen? Welke keuzes maken zij en waarom? Op basis hiervan is het mogelijk leerlingen terugkoppeling te geven over hoe zij een nieuwe stap kunnen zetten. Met andere woorden: hoe zij hun leerstrategie kunnen aanpassen.

3. Terugkoppeling geven voor het verdere leerproces

De derde strategie is het geven van feedback aan de leerlingen, zodat ze weten hoe ze verder moeten gaan om het leerdoel te bereiken. Het leren geven, ontvangen en kunnen handelen op basis van feedback versterkt de ontwikkeling van feedbackgeletterdheid. In het voorbeeld van een betoog schrijven gaat het bijvoorbeeld om feedback geven en krijgen op tussenproducten of deelaspecten van het schrijfproces, zodat het leidt tot een vervolgactiviteit op weg naar een goed betoog.

4. Het activeren van medeleerlingen als belangrijke informatiebronnen

Bij deze strategie gaat het erom de leerlingen elkaar feedback te laten geven. Het geven en ontvangen vanpeer feedback zorgt voor wederzijdse verantwoordelijkheid en verhoogt daarnaast ook de betrokkenheid en prestaties van leerlingen. Ook helpt peer feedback omdat leerlingen elkaars taal goed begrijpen.

5. Het activeren van leerlingen verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces

Met deze strategie verzamelt de leraar informatie over de mate waarin het leerlingen al lukt hun eigen leerproces te kunnen reguleren. Met andere woorden: of zij weten welke stappen zij moeten nemen in het schrijven van een betoog en hoe ze dat kunnen doen. Deze vijf strategieën vormen concrete handvatten voor leraren om formatief evalueren te integreren in hun eigen onderwijs.

Meer lezen?